کد مطلب:41999 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:30

گنجینه پرسمان » تاريخ و سيره

ابو علي الجبايي كه بود؟

ابو علي جبايي، محمد بن عبدالوهاب از پيشوايان معتزله در عصر خويش بود. ابن نديم دربارة او ميگويد: او از معتزلة بصره است و علم كلام را براي آيندگان آسان كرد و سختيهاي آن را بر طرف نمود و رياست متكلمين معتزلي در عصر وي، به او رسيد. او از ابويعقوب شحام علم كلام را آموخته، آنگاه به بغداد رفته و از مجلس أبو الضرير بهره گرفته، سپس خود بر كرسي تدريس نشست و علم و نقل او بر همه آشكار گشت. (ابن نديم، الفهرست فن اوّل از مقالة پنجم/ 217)
ابن خلكان ميگويد: او يكي از پشوايان معتزله و خود پيشوايي در علم كلام بود و دانش خود را از ابو يوسف يعقوب بن عبدالله شحام بصري فرا گرفت كه خود رئيس معتزلة بصره بود و جبايي خود داراي نظريات خاصي در علم كلام است و شيخ ابو الحسن اشعري نزد او علم كلام را فراگرفته، با او مناظره هايي داشته است. (وفيات الاعيان 4/267)
جبايي منسوب به جبّا كه منطقهاي در خوزستان است و ميان بصره و اهواز قرار دارد، ميباشد. ابن المرتضي مينويسد: او كسي است كه علم كلام را آسان كرد و در عين حال فقيهي با تقوا و زاهدي جليل القدر بود. پس از ابو الهذيل هيچ كس بسان وي مورد اتفاق دانشمندان معتزلي نبود، و او در دوران جواني به نيرومندي در مناظره معروف بود.
اينك براي نشان دادن پاية استعداد او در دوران نوجواني، نمونهاي از مناظرات او را نقل ميكنيم:
جبايي در مجلسي با شخص بزرگي به نام «صقر» روبرو شد كه گويا طرفدار مذهب جبر بود و معتقد بود كه كارهاي خوب و بد بندگان از آن خداست و او فاعل حقيقي است نه بندگان، جبايي خود را به او نزديك كرد و گفت:
سؤالي دارم، پاسخ ميگويي؟ حاضران از جرأت اين نوجوان تعجب كردند! وي گفت: بپرس. جبايي گفت: آيا خدا در ميان بندگان به عدل رفتار ميكند؟ گفت: بلي. گفت: آيا به خاطر اين كار، او را عادل مينامي؟ گفت: بلي. گفت: آيا خدا ظلم هم ميكند؟ (مقصود ظلمياست كه از بندگان سر بزند) گفت: بلي. گفت: به خاطر اين فعل او را جائر مينامي؟ گفت نه. گفت: پس او را نبايد عادل نيز بنامي. استاد در پاسخ متحيّر ماند و چيزي نگفت. مردم از اين نوجوان تحقيق كردند. گفتند: او از جُبّاست كه بعدها به نام ابوعلي جُبّايي معروف گشت. (ابن المرتضي، المنية والأمل/46)
ابن المرتضي ميگويد: آثار بزرگي از ابو علي به جاي مانده آنگاه كه آثار علمياو را برشمردند، ديدند او 000/150 برگ مطلب نوشته و بر جاي نهاده است. ابن المرتضي ميگويد: أبو علي تفسير را نگاشته و در آن تفسير تنها از اصم معتزلي نقل ميكند، مر حوم طبرسي در مجمع البيان آراي ابو علي جبايي را در تفسير آيات فراوان آورده است.
باز از نگارش ابن المرتضي استفاده ميشود كه او به اهل بيت علاقه مند بود، زيرا ميگويد: او هر گاه از پيامبر(ص) دربارة علي و حسن وحسين و فاطمه حديث ياد شده را نقل ميكرد «أنا حَرب لِمن حارَبكم و سِلم لِمَن سالَمَكم» ميگفت: من از اين بي ريشه ها در شگفتم كه اين حديث را نقل ميكنند و باز هم به معاويه محبت ميورزند.

---

: استاد محقق جعفر سبحاني
فرهنگ عقائد و مذاهب اسلامي ج 4